իւմիթ պայազօղլու
Մեզի համար խիստ անծանօթ արդի Հայաստանի հետ կը ծանօթանանք պատմաբան Ռանըլտ Գրիգոր Սիւնիի «Արարատին Նայիլ» խորագրեալ գիրքով՝ որ լոյս տեսաւ «Արաս» հրատարակչատան մատենաշարէն։ Թէ ինչպէս հիմնուեցաւ, ինչպէս դուրս եկաւ Խորհրդային փորձանքէն, սառն պատերազմի տարիները յաղթահարելէ ետք ինչպէս վերածուեցաւ ներկայ «ազգային պետութիւն» Հայաստանի Հանրապետութեան։
Հայոց պատմութիւնը միաժամանակ պառակտումներու, բախումներու, շրջափակումներու, գրաւումներու, արշաւանքներու, ճնշումներու, աքսորներու եւ կոտորածներու պատմութիւնն է։ Սակայն ի դէմ այս աղէտներուն, հայերը աւելի քան երկու հազարամեակ է որ կը շարունակեն իրենց գոյութիւնը։
Նոյնիսկ կարգ մը գիտնականներ հայոց գոյատեւումը կը վերագրեն այս փորձանքներուն։ Որովհետեւ հայերը Կովկասեան շրջանէն մինչեւ Կիլիկիա, Իսթանպուլէն Վան, Ատրպէյճան, Պարսկաստան երկարող տարածքի մը վրայ առանց միասնութեան, շատ անգամ առանց իրար հետ շփուելու ապրեցան։
Հետեւաբար պահեցին համեմատական ինքնավարութիւն եւ անկախութիւն, որոնց շնորհիւ դիմադրեցին լուծուելով ձուլման երեւոյթին։
Հայեր այս լայն տարածքին մէջ բաժանուած էին փոքր թագաւորութիւններու կամ իշխանութիւններու։ ԺԱ. դարուն երբ թուրքերը եկան կամ ԺԹ. դարուն երբ ռուսերը նուաճեցին Կովկասը, ամբողջական Հայաստան մը գոյութիւն չունէր։ Մշակութային, քաղաքական, նոյնիսկ լեզուական տարբերութիւններ գոյացած էին։
ԺԸ. եւ ԺԹ. դարերուն Օսմանեան սահմաններու մէջ ապրող հայերը բաղդատմամբ ռուսական տիրապետութեան տակ ապրող եղբայրներուն, աւելի աղքատ, անուս, գիւղացի եւ հետեւաբար աւելի ետ էին։ Կովկասի հայերը ազատութիւններ ունէին եւ կ՚ապրէին աւելի ապահով պայմաններու տակ։ Յաջողութիւններ արձանագրած էին առեւտուրի եւ արդիւնաբերութեան ոլորտներու մէջ։ Ռուսաստան դիմած էր շրջանային բարեփոխումներու։ Կովկասի հայերը քաղաքական խորհուրդներուն կ՚անդամակցէին, քաղաքապետ կ՚ընտրուէին, կարճ խօսքով ներգրաւուած կ՚ըլլային քաղաքական կեանքին։ Անոնց զաւակները կ՚ուսանէին Մոսկովա եւ Սէն Փէթէրսպուրկի համալսարանները։ Միւս կողմէ Իսթանպուլ կամ Իզմիրի հարուստ հայերուն զաւակներն ալ կ՚ուսանէին Փարիզ, Վիէնա կամ Հռոմ։ Այսպէս Պոլսահայերը բաղդատմամբ իրենց Կովկասի եղբայրներուն, աւելի ազատամիտ ոճ մը որդեգրեցին։ Միւս կողմէ 1885-ին հիմնուած Հնչակեան Կուսակցութիւնը եւ 1890-ին հիմնուած Դաշնակցութիւնը Կովկասի հայերուն հեղինակութիւնն են։
Երբ Կովկասի հայերուն աղքատ դասակարգը Պաքուի քարիւղի արդիւնաբերութեան կամ Թպիլիսիի զտարաններու մէջ բանուորութիւն կ՚ընէին, Արեւմտեան Հայաստանի իրենց գիւղացի եղբայրները կ՚ապրէին 100 տարի առաջուայ բարքերով։ Ֆրանսական յեղափոխութիւնը դեռ չէր թափանցած այդ կողմերուն, ճարտարարւեստի յեղափոխութիւնը չէր կատարուած։ Հայ քաղքենիութիւնը այս թշուառութեան մէջ ինքզինք պատասխանատու չէր համարեր։ Այդ պատճառաւ ալ Հնչակեան եւ Դաշնակեան կուսակցութիւնները իրենց դատին նիւթական օժանդակութիւն ապահովելու համար սկսած էին հարուստ հայերը ահաբեկելու։ Ազգայնականները համոզուած էին որ անոնք ուշքի բերելու համար լաւ պիտի ըլլայ մի գիչ «թօթուել»։ Այս երկու կուսակցութիւնները հետզհետէ աւելի շատ խարիսխ կը գտնէին միջին դասակարգի մօտ։ Բայց սխալ կ՚ըլլայ կարծել թէ, բոլոր հայերը նոյն կարծիքը կը բաժնէին։ Կովկասի հայերուն մէկ մասը մշակութային համերաշխութիւն ապրած Ռուսաստանի միանալ կը ցանկային։ Իսկ գաւառին մէջ կարգ մը հայեր ալ համայնքի կարգավիճակով կը նախընտրէին եկեղեցիի հովանիի տակ մնալ։
Ռուսական եւ Օսմանեան կայսրութեան շուքերուն տակ հայերը յաջողեցան ազգային գրականութիւն մը կերտել եւ մամուլ զարգացնել։ Մտաւորականութիւնը որդեգրեց եկեղեցիէն աւելի ժողովուրդին ծառայելու գաղափարը։ Սկիզբները համերաշխ բնոյթ մը ունեցող շարժումը ժամանակի ընթացքին յեղափոխական եւ համայնավար ինքնութիւն մը ստացաւ։ Համայնավարութիւնը հայոց դատը վերածեց համաշխարհային շարժումի մէկ մասին։ Հայկական ընդլուծումին արտաքին գործօնը ուրիշ բան չէր, եթէ ո՛չ դարերէ ի վեր իրենց տիրապետող տէրերը։ Ռուսերը եւ Թուրքերը խտրականութիւն կը գործէին եւ կը մերժէին հայոց ամենատրամաբանական պահանջները իսկ։ Այս կոպիտ քաղաքականութեան դիմաց հայերը վերատեսութեան մատնեցին իրենց դիրքերը։ Անոնք այլեւս դուրս եկած էին կրօնական համայնքի մը ըմբռնումէն եւ կը ներկայանային հասարակաց պատմութիւն եւ մշակոյթ ունեցող ազգի մը դիմագիծով։
Հայ ազգայնականները իրենց վրայ իշխաող երկու կայսրութիւնները տարբեր կ՚ընկալէին։ Ռուսաստան թէեւ ամբողջովին չէր գործադրած ինքնավարութեան խոստումը, բայց բազմաթիւ հայերու կողմէ կը դիտուէր իբրեւ փրկարար։ Ռուսահայեր կոչ կ՚ընէին որ ան արշաւէ Արեւմտեան Հայաստանը։ Համոզուած էին որ ռուսերը եւրոպացիներ են, իսկ թուրքերը ասիացի եւ անմշակոյթ ժողովուրդ։ Ռուսաստանի 1878-ին թուրքերու դէմ տարած յաղթանակը, Կարսի եւ Արտահանի արշաւումը ալ աւելի ոգեւորած էր ռուսամէտները։
Երբ ռուսեր ինքնավարութեան խոստումներով կը լոլոզէին հայերը, Օսմանեան Կայսրութիւնն ալ եւրոպացիներուն ճնշումներու հետեւանքով կը դիմէր շարք մը բարեփոխումներու։ 1839-ի եւ 1859-ի յայտարարութիւններով եւ 1908-ի սահմանադրութեամբ Օսմանեան քաղաքացիները հաւասարութիւն ձեռք բերին։ Նուազեցան հարկերը եւ խորհրդարանի մէջ իրենց բնակչութեան համապատասխան ներկայացուցչութիւն ունեցան։ Յատկապէս սահմանադրութեան ընդունուելէն ետք Պալքանեան երկիրներուն մէջ ներքուստ այրող ազգայնական կրակը յանկարծ բոցավառուեցաւ։ Ռոմանովներու եւ օսմանցիներու արքայատոհմերը, այսինքն տէրերը համաշխարհային Ա. Պատերազմի աւարտին որոշեցին հայերէն փրկուելու։ Ռուսերը կ՚աշխատէին «առանց հայու Հայաստան մը» կառուցել։ Թուրքերը աւելի արմատական լուծում մը գտան՝ ցեղասպանութիւն։ Ձախողած էր Օսմանեան Կայսրութեան բարեփոխումներու փորձերը։ Հայերու զինեալ ապստամբութեան թուրքերը փոխադարձեցին կրկնապատիկ սաստկութեամբ եւ այսպէսով հետզհետէ աւելի շատ զոհեր խլող բռնութեան հոլովոյթ մը գոյացաւ։ Ամերիկայի եւ Եւրոպայի կոտորածներուն դէմ բողոքելը խրախուսեց հայերը։ Թուրքերու հայերու եւ քիւրտերու միջեւ հողի եւ շրջանային իշխանութեան շուրջ մրցակցութիւն մը ծագած էր։ Թուրքերը իրենց գլխաւոր թշնամւոյն՝ ռուսերուն սահմանագծին վրայ անոնց հետ զօրակցող ժողովուրդ մը տեսնել չէին ուզած։
Ի վերջոյ 1915-ի մահի ճանապարհին նուազագոյն 600 հազարէ մինչեւ 1,5 միլիոն հայեր բնաջնջուեցան։
Այս քաօսային միջավայրին Դաշնակցութիւնը Կովկասներու մէջ իշխանութիւնը ձեռք առաւ եւ անկախութիւն հռչակեց։ Սակայն երկու հազար տարուայ անցեալ ունեցող այս երազը կարճատեւ եղաւ եւ 1918-1920 թուականներու միջեւ միայն երկու տարի շարունակեց։ Դաշնակցականները այս կարճ իշխանութեան շրջանին բռնութիւններ գործադրեցին տեղացի իսլամներու դէմ։ Միւս կողմէ Ռուսաստան եւ Թուրքիա պատերազմի աւերները վերացնելէ անմիջապէս ետք Հայաստանը բաժանեցին իրենց միջեւ։ Հայաստանի մէջ դուրսէն ներառուած եւ վերէն կառավարուող յեղափոխութիւն մը կատարուած էր։ Բազում հայերու մտքին մէջ Ռուսաստանին Հայաստանին տիրապետելը կ՚արդարանար միակ պատրուակով մը՝ առանց ռուսական պաշտպանութեան Հայաստան չի կրնար իր գոյութիւնը պահել։ Սակայն Լենին մերժեց Արեւմտեան Հայաստանին արշաւումը։ Այսպէսով հայերը 1923-ին խաբուած ըլլալու դառն հոգեբանութեան մէջ ակամայ յօժարեցան Սովետական Իշխանութեան։ Անոնք գոնէ կրցան պահել իրենց քաղաքական գոյութիւնը։ Իսկ Օսմանեան տիրապետութեան տակ գտնուողները կորսնցուցին հայ կոչումը։
Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումը ո՛չ թէ ժողովուրդին ոգեւոր մասնակցութեամբ, այլ անկախ Հայաստանին պարտութեան եւ Դաշնակցական կառավարութեան վերջին միջոցը ըլլալով իրականացաւ։ Ռուսերուն վերադարձը նախընտրելի էր բաղդատմամբ թուրքերուն կոտորածին ենթարկուել։
1905-էն մինչեւ 1920 ՀՅԴ ռուսական եւ թրքական յարձակողութեան դէմ հայերու պաշտպանման միակ միջոցն էր։ Բայց նոր դրութեան մէջ անբաղձալի դարձաւ։ Օրինակի համար «Ազգային հերոս» Զոօրավար Անդրանիկ հարկադրուեցաւ Ամերիկա երթալու։
Խորհրդային վարչակարգը հայոց ազգային մշակոյթը վերականգնելու, ազգային լեզուի գործածութիւնը խրախուսելու ծրագիր մը մշակեց։ Հայերէնը բոլոր պետական հաստատութիւններու, դատարաններու եւ դպրոցներու պաշտօնական լեզուն դարձաւ։ Սակայն ուրախ շրջանը ընդատուեցաւ Ստալինի գահակալութեամբ։ Արդէն աղքատութեան դէմ պայքարող գիւղացիները հողազուրկ եղան։ Դիմադրողները ձերբակալուեցան եւ աքսորուեցան։ Նոյն ժամանակին ոչնչացաւ նաեւ առեւտրական քաղքենի դասակարգը։ Հինգ տարուայ փլանները թափ տուած էին ճարտարագիտական զարգացման։ Կառուցուեցան ելեկտրակայաններ, գործարաններ, ջրամբարներ, երկաթուղիներ։ Այսպէսով հասարակութեան մօտ բանուորներուն թիւը զգալիօրէն աճեցաւ գիւղացիներուն դիմաց։
Ստալինեան վարչակարգը ալ աւելի վայրագացաւ շարունակուող տարիներուն։ Սովետական Իշխանութեան առաջին 15 տարիներուն գործող վարչային խաւի համարեայ բոլոր անդամները կամ սպաննըւեցան եւ կամ ալ աքսորուեցան։ Անոնց մէջ կային արուեստագէտներ, գրողներ եւ հոգեւորականներ։
Ստալինեան բռնակալութեան յաջորդեց սառ պատերազմի շրջանը։ Համայնավար գաղափարներով հիմնուած Խորհրդային Իշխանութիւնը վերածուեցաւ Սլաւ բռնակալութեան։ Այս ընթացքը շարունակուեցաւ մինչեւ Պէրլինի պատին փլուզումը։ Խորհրդային Պետութեան անկումէն ետք Հայ ժողովուրդը հիմնեց իր երրորդ հանրապետութիւնը։
Բոլոր այս տեղեկութիւնները քաղեցինք «Արաս» հրատարակչատան կողմէ լոյս ընծայուող «Արարատին Նայիլ» անուն գիրքէն։ Գիրքին հեղինակը Միշիկընի եւ Շիքակոյի համալսարաններու պատմութեան դասախօս Ռանըլտ Գրիգոր Սիւնի իր այս ուսումնասիրութիւնով պատկերացում մը կը պարգեւէ արդի Հայաստանի մասին։
«Արարատին նայիլ» Ռանըլտ Գրիգոր ՍիւնիիԱրաս Հրատարակչատուն
Թարգմանութիւն՝
Էպրու ՔըլըչԻսթանպուլ, 2015 408 էջ